میخواهم شما را با فایده های خلاصه نویسی آشنا کنم همراه من شوید اکنون
« خلاصه نویسی »
نوعی مهارت نگارشی محسوب میشود که آشنایی با آن در کارهای مطالعاتی و به خصوص برای دانش آموزان، مفید و کارساز است.
با توجه به محدودیت فرصتهای در اختیار و نیز فراوانی مطالبی که دانش آموزان، به ویژه در مسیر آماده سازی خود برای آزمونهای سراسری باید بیاموزند؛ «چکیده نویسی» ضرورت پیدا میکند. گاهی از مطالب برای استفاده خودمان خلاصه برداری میکنیم و گاهی خلاصه نویسی ما برای استفاده دیگران است.
خلاصه کردن متون مفصل یکی از گامهای مثبتی است که با استفاده از آن میتوانید هم مراحل مرور و جمع بندی را سرعت ببخشید و هم از زمان در اختیارتان استفاده بهتر و مناسب تری ببرید.
گذشته از فواید درسی و مطالعاتی که خاصِّ دانش آموزان و داوطلبان آزمونهای سراسری است، «خلاصه نویسی» از جهاتی برای تمام دانش آموزان و دانش پژوهان مفید است .
برخی از فایدههای خلاصه نویسی عبارتند از :
1. بهره گیری از یادداشتهای خلاصه، در مراجعات بعدی
2. تمرینی برای کار قلمی و رشد نیروی نویسندگی
3. عمق بخشیدن به دانستههای علمی 4. آسانسازی استفاده از محتویات کتابهای درسی
5. ایجاد انگیزهی مطالعه در دانش آموز
6. کمک به پایداری مطالب در حافظه (جلوگیری از فراموشی)
7. کمک به تمرکز فکر هنگام مطالعه درس
خلاصه نویسی، باید بدون آنکه منظور اصلی متن از بین برود، به «کاهش حجم نوشته» بپردازد. البتّه انجام درست اینکار با تمرین و تکرار و نیز استفاده از راهنمایی دبیران و مشاورین امکان پذیر میشود.
تفاوت خلاصه نویسی با گزیده، گلچین و یادداشت برداری این است که در یادداشت برداری و گزیده نویسی، نکات مورد نظر و مورد علاقه شخص از کتابها و متون مختلف نوشته میشود و چه بسا انسجام و پیوستگی میان گزیده ها وجود نداشته باشد؛ ولی در خلاصه نویسی، تمرکز روی متنِ خاصّی است. خلاصه نویسی شبیه زیراکس یا عکس گرفتن از هر متن یا تصویر در مقیاسی کوچکتر است.
بسیار اتفاق میافتد که در خلاصه نویسی، دانشآموز فکر میکند تمام مطالب خوب و لازم است و در خلاصهها تمام آنها را می آورد. و در نهایت میبیند که خلاصه، نوشتهای درست هم حجم با مطلب اصلی است. این اشتباه تنها به دلیل عدم آشنایی با مراحل اجرایی و چگونگی خلاصه نویسی به وجود می آید.
برای انجام خلاصه نویسی دقیق از یک موضوع یا درس باید مراحل زیر را به کار ببرید:
1. مطالعه یا مرور اجمالی، پیش از اقدام به خلاصه کردن
2. مشخص ساختن میزان و درصد خلاصه ای که باید انجام شود
3. مشخص کردن موارد و مطالب اصلی و فرعی، هنگام مطالعه
4. حذف مطالب غیر عمده و باقی گذاشتن نکات اصلی
5. حفظ اصالت در عبارتها و محتوا
پیش از اقدام به خلاصه نویسی خوب است ابتدا یک دور، کتاب را بخوانید، تا نسبت به محتوای درس احاطه پیدا کنید و بتوانید موارد عمده و غیرعمده و اصلی و حاشیه ای را از هم تفکیک کنید. هنگام مرور مقدماتی، میتوان فصلهای اصلی و فرعی و مطالب عمده را از حواشی و زواید، جدا کرد و علامت گذاشت تا خلاصه نویسی آسانتر شود.
میزان خلاصه نویسی نیز باید از آغاز، معلوم باشد. فرضاً یک کتاب سیصد صفحهای را اگر قرار باشد در حد نصف، یا یک چهارم یا یک دهم خلاصه کنیم، در هر یک، میزان حذف مطالب و باقی گذاشتن مطالب دیگر، به نسبت آن معیار، متفاوت خواهد بود. حتی اگر بنا باشد همان کتاب را در دو صفحه خلاصه کنیم، شیوهای دیگر را باید انتخاب کرد و طبیعتاً مطالب بیشتری را جزو «حذفیات» قرار دهیم.
از بهترین و مهمترین روشها برای خلاصه نویسی، تبدیل مطالب به صورت نمودار، جدول «درخت حافظه» است. در هر درس و موضوع، بخشی از مطالب اصلی و عمده است. و بخشی از نوشته هم مطالبی است که در توضیح، تشریح و تأکید نسبت به مطالب، اصلی بیان میشود. به اینبخش از نوشته و درس نکات غیرعمده گفته میشود.
اجمالی از مطالبِ غیر اصلی را میتوان چنین برشمرد:
1. توضیحات برای روشن کردن مسألهی اصلی
2. نمونههای تاریخی و شاهد مثالها
3. مطالبِ حاشیهای و غیر مرتبط با موضوع
4. عبارت پردازیهای غیرمرتبط با مطلب اصلی
5. تکرار مطلب
6. عبارات و جملات مترادف و هم مضمون
7. جملات معترضه و اشارات تفسیری و توضیحی
اگر از یک نوشته و درس، محورهای بالا را جدا کنیم، آنچه میماند، جوهرهی اصلی مطلب است که باید آنها را در خلاصه نوشت. البته تشخیص این نکته که کدام موضوع، اصلی یا حاشیه، احتیاج به دقت و تمرین بیشتری دارد.
میتوان هر بند یا پاراگراف را در یک جمله خلاصه کرد. مجموعهی این جملات، خود به خود چکیده مطلب اصلی خواهد بود خوب است در این بخش به تفاوت بازنویسی، باز آفرینی و خلاصه نویسی اشاره مختصری داشته باشیم.
بازنویسی، برگردان متون کهن (شعر یا نثر) به نثر و عبارت است؛ بدون آنکه مفهوم و محتوا دگرگون شود. باز آفرینی، محتوا و سوژه کهن، تبدیل به اثر جدیدی میشود که با اصل متفاوت است. بازنویسی مثل تعمیرات اساسی یک خانه است، اما باز آفرینی، کوبیدن بنا و از نو ساختن است که چه بسا نقشه ساختمان و کیفیت چهارچوب اولیه هم، به هم میخورد.
امّا در خلاصه نویسی، نه پیام، نه قالب و محتوا و نه اصلاح سبک نگارش عوض میشود. خلاصه نویسی اغلب برای استفاده بهتر از فرصت و زمان است. در مورد اینکه خلاصه نویسی را باید با استفاده از قلم و جمله پردازی خودمان بنویسیم یا با حفظ عباراتِ اصلی باید گفت، هر دو روش در جای خود دارای کاربرد است.
گاهی روی الفاظ متن اصلی، عنایت و تأکید خاصّی است که دخل و تصرف در عبارات، مسأله ساز و گاهی تحریف میشود؛ طبیعتاً باید خلاصه نویسی را با بهرهگیری از عین عبارات اصلی انجام داد. مثل اینکه بخواهید سخنان ائمّه، احکام فقهی، دیدگاههای اعتقادی، نقل قول بزرگان و ... را از کتاب دین و زندگی خلاصه کنید.
اما اگر بخواهید یک حادثه تاریخی، ویژگیهای جغرافیایی، تقسیم بندی های علوم اجتماعی، منطق، فلسفه، دسته بندیهای ریاضی، فیزیک و ... را خلاصه نویسی کنید، ضرورتی ندارد که حتماً از عبارات اصلی استفاده شود. میتوانید مفهوم را در نظر بگیرید و سپس با تعابیر و جمله بندی خودتان مطلب را بنویسید. همچنین میتوانید همهی متن را به دقت بخوانید، سپس آن را کنار گذاشته و خلاصهآن را به قلم خودتان بنویسید.
در هر حال، نکته ای را که نباید فراموش کرد این است: در خلاصه نویسی، «هدف و پیام» اصلی موضوع مورد مطالعه نباید مورد تغییر قرار گیرد..